Μεγάλη πεδιάδα της νότιας Κρήτης που διαιρείται σε δυο μεγάλα τμήματα: α) το ανατολικό που καλύπτει την επαρχία Μονοφατσίου και τη διαρρέει ο ποταμός Αναποδάρης β) Το κεντρικό και δυτικό της τμήμα που καλύπτει γεωγραφικά τις επαρχίες Καινουργίου και Πυργιώτισσας τις οποίες και διαρρέει ο ποταμός Γεροπόταμος που εκβάλλει στον κόλπο της Μεσσαράς, στο Λυβικό πέλαγος. Εκκλησιαστικά και οι τρεις επαρχίες υπάγονται στη Μητρόπολη Γορτύνης και Αρκαδίας που είχε έδρα τους Άγιους Δέκα και σήμερα τις Μοίρες.
ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ: Η πεδιάδα της Μεσσαράς όπως και τα υψώματα που τη περιβάλλουν από τρεις κατευθύνσεις, κατοικήθηκε από τη Νεολιθική ακόμη εποχή (6000-3000 π.Χ.). Μάλιστα, σήμερα, πάνω από δέκα γνωστοί σχετικοί με την εποχή αυτή οικισμοί έχουν εντοπιστεί και μελετηθεί από τους ειδικούς όπως: στη Γόρτυνα, στη Φαιστό, στον Κομμό, στο Λέντα, στους Καλούς Λιμένες, στη Μιαμού κ.ά. Κατά την Πρώιμη του Χαλκού (3000-2000 π.Χ.) εμφανίζεται πολύ πυκνοκατοικημένη. Την εποχή αυτή, αν και δεν έχουν εξερευνηθεί ανασκαφικά πολλοί οικισμοί, φαίνεται ότι αναπτύσσεται ένας λαμπρός πολιτισμός όπως αυτός προκύπτει μέσα από τα μεγαλοπρεπή ταφικά κτίσματα και τους θολωτούς τάφους. Δεκάδες αντιπροσωπευτικά δείγματα μπορούμε να συναντήσουμε στην Πάνω Ρίζα, στα Αστερούσα, στην Αγία Τριάδα, στον Πλάτανο, στη Μιαμού, στον Κρότο, στο Λέντα, στους Καλούς Λιμένες κ.ά. Το πρώτο ανάκτορο ιδρύθηκε στη Φαιστό κατά την Μέση Περίοδο του Χαλκού ή Μεσομινωική (2000-1600 π.Χ.) ενώ παράλληλα συνεχίζεται η τεχνοτροπία των θολωτών τάφων. Αντιπροσωπευτικά δείγματα της περιόδου είναι τα περίφημα Καμαραϊκά πολύχρωμα αγγεία και οι σφραγίδες που συγχρόνως μαρτυρούν αδιάψευστα το μέγεθος της άνθησης του πολιτισμού και των τεχνών. Χρησιμοποιείται το ιερογλυφικό σύστημα γραφής που σπουδαίο στοιχείο-εύρημα στη μελέτη της αποτέλεσε και αποτελεί ο περίφημος Δίσκος της Φαιστού. Το 1700 π.Χ., στην Ύστερη Περίοδο του Χαλκού, πιθανόν από σεισμό, καταστρέφονται τα παλιά ανάκτορα της Φαιστού για ξαναχτιστούν νέα, λαμπρότερα, ενώ παράλληλα ιδρύονται μικρότερα όπως αυτά της Αγίας Τριάδας και της Γόρτυνας. Το 1450 π.Χ. τα ανάκτορα αυτά καταστρέφονται οριστικά. Στην Αγία Τριάδα και στις μινωικές πόλεις εγκαθίσταται ελληνική Αχαϊκή δυναστεία. Η Κρητική τεχνοτροπία της εποχής αυτής ακολουθεί τα πρότυπα της Μυκηναϊκής Ελλάδας. Μετά την Κάθοδο των Δωριέων (1100 π.Χ.) οργανώνονται οι πόλεις - κράτη. Στην περιοχή δημιουργούνται τουλάχιστον τρεις πόλεις - κράτη. Το πιο ισχυρό απ΄ αυτά, της Γόρτυνας, υποτάσσει τα άλλα του Ρυτίου και της Φαιστού και γίνεται κυρίαρχο στη Μεσσαρά. Η τέχνη αυτή την εποχή ακμάζει κυρίως στη Γόρτυνα και στον Πρινιά δίνοντας λαμπρά μνημεία - μοναδικά αριστουργήματα όπως τον περίφημο Κώδικα των Νόμων, σύνολο κανόνων δικαίου που αποδίδει πλήρως τη μινωϊκή πολιτιστική παράδοση (450 π.Χ.) Η Γόρτυνα προκάλεσε την επέμβαση των μεγάλων δυνάμεων της εποχής : Πτολεμαίων, Μακεδόνων, Ρωμαίων. Οι τελευταίοι στα 67 π. Χ. υπέταξαν την Κρήτη κάνοντας πρωτεύουσά τους τη Γόρτυνα. Κατά την Ελληνορωμαϊκή Περίοδο (67 π.Χ. - 323 μ.Χ) η Γόρτυνα αποτελεί το οικονομικοπολιτιστικό κέντρο της Κρήτης ενώ παράλληλα ακμάζουν τα επίνειά της Μάταλα, Λεβήνα, και Λασαία. Η ίδια περίπου κατάσταση επικρατεί και κατά τη διάρκεια της Πρωτοβυζαντινής Περιόδου όπου ολόκληρη η Κρήτη αποτελεί θέμα του Βυζαντινού κράτους με διοικητή τον άρχοντα ή πρωροσπαθάριο. Η καταστροφή επέρχεται κατά την Περίοδο της Αραβοκρατίας (824-961 μ.Χ) λοπου οι Σαρακηνοί λεηλατούν τις παραλιακές πόλεις και τη Γόρτυνα μεταφέροντας την έδρα της Κρήτης στο Χάνδακα (Ηράκλειο). Το 961 μ.Χ. που το νησί ελευθερώνεται από το Νικηφόρο Φωκά, βρίσκει τη Μεσσαρά ερειπωμένη ενώ η παλιά
ένδοξη πρωτεύουσα του νησιού έχει πια
ξεχαστεί. Κατά την Περίοδο της Βενετοκρατίας που διήρκησε περίπου 4,5 αιώνες (1204-1669) η Μεσσαρά ανήκε στο διαμέρισμα του Χάνδακα και περιελάμβανε τις επαρχίες Πυργιώτισσας, Καινουργίου, και Μονοφατσίου. Η Περίοδος της Τουρκοκρατίας (1669-1898) βρίσκει τη Μεσσαρά να είναι ο σιτοβολώνας της Κρήτης. Το αδούλωτο πνεύμα των Κρητικών οδήγησε στη δημιουργία πολλών ομάδων ανυπότακτων, "προστατών των ραγιάδων", των γνωστών χαϊνιδων, των κλεφτών και των αρματολών της Κρήτης που αναπτύσσουν έντονη επαναστατική δραστηριότητα με το σχηματισμό αντάρτικων ομάδων στην περιοχή της Μεσσαράς αλλά που δυστυχώς το όρμα της ελευθερίας δεν ήταν γραφτό να πραγματοποιηθεί απ΄ αυτούς. Έτσι το νησί παρέμεινε κάτω από την τόυρκικη κατοχή ως το 1898 όπου και γίνεται αυτόνομη Πολιτεία η οποία ενώνεται με την μητέρα Ελλάδα το 1913.
ΣΗΜΕΡΑ η Μεσσαρά αποτελεί μια ακμαιότατη περιοχή της Ελλάδας που συνδυάζει την ανεπανάληπτη φυσική ομορφιά με την παραγωγικότητα του εδάφους και την ανάπτυξη, τη γραφικότητα με την Ελληνική φιλοξενία, και το ακατάλυτο Ελληνικό πνεύμα. Στην αγκαλιά της φιλοξενεί 80.000 περίπου κατοίκους και χιλιάδες τουρίστες που την επισκέπτονται κάθε χρόνο. Οι Μοίρες, το Τυμπάκι, ο Ζαρός, οι Άγιοι Δέκα, το Ασήμι, ο Πύργος κ. ά. αποτελούν κέντρα εμπορίου και ανάπτυξης όλης της περιοχής. Το πρώτο χωριό που συναντά ο επισκέπτης της Μεσσαράς είναι οι Άγιοι Δέκα, χτισμένοι πάνω στα ερείπια της αρχαίας Γόρτυνας. Σύμφωνα με το πρόγραμμα ενοποίησης Κοινοτήτων "Καποδίστριας", οι Άγιοι Δέκα αποτελούν την πρωτεύουσα του υπό σύσταση Δήμου Γόρτυνας.

(ομαδική εργασία μαθητών Ε΄ και Στ΄ τάξεων του Δ.Σ. Γκαγκαλών)